Wyrokiem z dnia 2 czerwca 2021r., sygn. akt II CSKP 7/21 Sąd Najwyższy dokonał wykładni czy możliwe jest zastrzeżenie warunkowej zapłaty wynagrodzenia wykonawcy robót budowlanych. Z praktycznego punktu widzenia, orzeczenie to jest o tyle istotne, gdyż wskazuje jakie postanowienia umowne co do wymagalności roszczenia o zapłatę wynagrodzenia są dopuszczalne, a jakie zaś niedopuszczalne i przez to nieważne. Lektura przedmiotowego wyroku Sądu Najwyższego stanowi istotne ułatwienie dla stron procesu inwestycyjnego jak kształtować treść umowy o roboty budowlane, aby uniknąć ewentualnej niezgodności z obowiązującymi przepisami i właściwie zabezpieczyć interesy stron w procesie budowlanym.
Wynagrodzenie z zastrzeżeniem warunku a orzecznictwo Sądu Najwyższego
W omawianym kontekście stanowisko Sądu Najwyższego jest o tyle istotne, bowiem stwierdził on, że w umowie o roboty budowlane niemożliwe jest zastrzeżenie zapłaty całości należnego wynagrodzenia od warunku, o którym mowa w treści art. 89 k.c.
W uzasadnieniu Sąd Najwyższy podkreślił przede wszystkim, że przez warunek należy rozumieć co, do zasady zdarzenie przyszłe i niepewne, które jest niezależne od działań wykonawcy i jako takie pozostaje poza jego kontrolą. Z kolei zapłata wynagrodzenia należy do elementów przedmiotowo istotnych (essentiala negotii) umowy o roboty budowlane w rozumieniu art. 647 k.c.
Jak zatem skonkludował Sąd Najwyższy, za nieważne należy uznać postanowienia umowne nakładające na wykonawcę obowiązek przedstawienia faktur wystawionych przez jego dalszych podwykonawców. Poza wszelką wątpliwością pozostaje fakt, że podwykonawca z różnych powodów nie może przedstawić stosownej faktury VAT generalnemu wykonawcy, co z kolei prowadzi do tego, że generalny wykonawca takiej faktury nie otrzyma. Generalny wykonawca w tym zakresie ma bardzo ograniczone możliwości działania wykonawcy i wystawianie przez niego odpowiedniego dokumentu sprzedażowego jakim jest faktura VAT.
Idąc tym tokiem rozumowania, Sąd Najwyższy uznał za niedopuszczalne uzależnianie zapłaty wynagrodzenia należnego generalnemu wykonawcy od działania bądź zaniechania osoby lub podmiotu trzeciego – zdarzenia z perspektywy uczestników procesu budowlanego przyszłego i niepewnego. Tak skonstruowane postanowienia umowne, jako sprzeczne z natura stosunku zobowiązaniowego umowy o roboty budowlane w rozumieniu art.3531 k.c i art.647 k.c powoduje sankcję nieważności tychże postanowień umownych (art.58 §1 i 3 k.c).
Wbrew pozorom, tego rodzaju postanowienia umowne dosyć często pojawiają się w umowach zawieranych pomiędzy inwestorem, a wykonawcami w procesie budowlanym.
Czy, zastrzeżenie warunków wynagrodzenia jest możliwe?
Z kolei, zmieniając nieco układ okoliczności, zdaniem Sądu Najwyższego, w pełni dopuszczalne jest uzależnienie wypłaty wynagrodzenia na rzecz wykonawcy od przedstawienia przez niego, jego własnych faktur VAT z tytułu wykonanych robót budowlanych. Jednakże z punktu widzenia praktyki procesów budowlanych jest to rozwiązanie niebudzące wątpliwości.
Analogiczna sytuacja zachodzi w przypadku wypłaty wynagrodzenia przez generalnego wykonawcę na rzecz dalszych podwykonawców, jako działania zależnego w przeważającej mierze od samego wykonawcy. Co więcej rozwiązanie takie jest przyjęte w treści art.143a ust.1 pkt 1 ustawy Prawo zamówień publicznych z dnia 29 stycznia 2004r., który stanowi, iż w przypadku zamówień na roboty budowlane, których termin wykonywania jest dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli umowa przewiduje zapłatę wynagrodzenia należnego wykonawcy w częściach – warunkiem zapłaty przez zamawiającego drugiej i następnych części należnego wynagrodzenia za odebrane roboty budowlane jest przedstawienie dowodów zapłaty wymagalnego wynagrodzenia podwykonawcom i dalszym podwykonawcom, biorącym udział w realizacji odebranych robót budowlanych. Podobną regulację zawiera obowiązujący od 1 stycznia 2021r. art. 447 ust.1 ustawy z dnia 11 września 2019r. – Prawo zamówień publicznych.
Protokół odbioru robót a zastrzeżenie warunków wynagrodzenia
Jednakże, bardziej złożona jest kwestia podpisania protokołu odbioru (czy to końcowego czy też częściowego). Dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego jest w tym względzie korzystne dla wykonawców robót budowlanych, przykładowo wyrok SN z dnia 14 lutego 2007r. sygn. akt I CNP 70/06, wyrok SN z dnia 18 stycznia 2012r., sygn. akt II CSK 213/11, wyrok SN z dnia 21 stycznia 2015r., sygn. akt IV CSK 214/14 – jednoznacznie akcentują, iż w sytuacji, gdy roszczenie o wynagrodzenie za roboty budowlane jest zależne od podpisania protokołu odbioru robót przez inwestora, który z przyczyn leżących po jego stronie uchybia obowiązkowi odbioru robót, to wówczas następuje stan zwłoki po jego stronie. W takich okolicznościach, wykonawca jest uprawniony do żądania wynagrodzenia za zrealizowane roboty budowlane, zaś jego roszczenie staje się wymagalne w momencie, w którym po spełnieniu przez niego obowiązków, odbiór ten powinien nastąpić ze strony inwestora (patrz: wyrok SN z dnia 12 marca 2021r., sygn. akt V CSKP 14/21).
Co więcej, zgodnie z bieżącym orzecznictwem Sądu Najwyższego, istnieje możliwość uzależnienia wymagalności roszczenia o zapłatę wynagrodzenia od spełnienia przez wykonawcę akcesoryjnych świadczeń jak np. złożenia kosztorysu wykonanych robót, czy powykonawczej dokumentacji. Nie sposób przy tym przyjąć, aby były to warunki w rozumieniu art. 89 k.c, ale dodatkowe przesłanki warunkujące wymagalność roszczenia o zapłatę wynagrodzenia przez wykonawcę.
Najprościej przyjąć, że umowne zastrzeżenia dotyczące wymagalności wynagrodzenia przysługującego wykonawcy są dopuszczalne, gdy są zależne od woli lub działań wykonawcy (np. wystawienie faktury VAT czy dostarczenie dokumentacji kosztorysowej robót), nie zaś w sytuacji gdy pozostają poza obiektywną kontrolą wykonawcy bądź zależą od zachowania osób trzecich (np. wystawienie faktur VAT przez dalszych podwykonawców).
