Świadczenie gwarancyjne czy kara umowna, czyli co jest korzystniejsze

Powszechnie spotykaną praktyką w obrocie gospodarczym są postanowienia umowne dotyczące kar umownych, przysługujących danej stronie stosunku zobowiązaniowego w sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania danego stosunku zobowiązaniowego. Sama konstrukcja kary umownej jest uregulowana przepisami kodeksu cywilnego jednakże strony mogą zabezpieczać swoje interesy również w drodze zastosowania zbliżonej konstrukcji, tj. świadczeniem gwarancyjnym.

Świadczenie gwarancyjne, jest coraz powszechniej spotykanym sposobem zabezpieczania interesów podmiotów obrotu gospodarczego Biorąc pod uwagę specyfikę konstrukcji, świadczenie gwarancyjne może być uznawane pod wieloma względami za rozwiązanie lepiej zabezpieczające interes danego podmiotu niż standardowa kara umowna uregulowana i poniekąd ograniczona przepisami Kodeksu cywilnego.

Charakterystyka świadczenia

W zakresie odnoszącym się do zagadnienia świadczeń gwarancyjnych warto wskazać min. na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2013r., sygn. akt II CSK 331/12, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2016r., sygn. akt I CSK 618/15, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2020r., sygn. akt V CSK 295/20 czy wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15 kwietnia 2014r., sygn. akt I ACa 1435/13.

Co do zasady regulacje odnoszące się do świadczenia gwarancyjnego są przykładem większej grupy umów gwarancyjnych, do których zalicza się umowy:

• zabezpieczające interes beneficjenta w pośredni sposób, przez inne podmioty niż sam gwarant tj.  – umowne zobowiązanie gwaranta do podejmowania starań o uzyskanie określonego świadczenia od podmiotów trzecich na rzecz beneficjenta, uzyskania zgody podmiotu trzeciego lub rozstrzygnięcia (sądu powszechnego bądź organu administracji) wymaganej do właściwego wykonania zobowiązania względem beneficjenta
• zabezpieczające interes beneficjenta świadczeniem gwarancyjnym o charakterze stricte finansowym, przed ryzykiem braku osiągnięcia rezultatu zakładanego uprzednio przez strony umowy

W ramach niniejszego opracowania omówiony zostanie powszechniejszy typ umów gwarancyjnych, które polegają na zobowiązaniu jednej ze stron umowy (gwaranta) do spełnienia określonego świadczenia na rzecz drugiej z nich, w przypadku zrealizowania się okoliczności wskazanych treścią umowy gwarancyjnej.

Postanowienia umowne określające świadczenie gwarancyjne mogą być zamiennikiem dla kar umownych,  polegając na obowiązku zapłaty sumy pieniężnej (ujętej jako z góry ustalona kwota lub obliczanej na zasadach wskazanych w treści samych postanowień umownych) w przypadku wystąpienia ryzyka gwarancyjnego, którym może być również niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wskutek obiektywnie niezależnych okoliczności, za które dłużnik (tj. strona umowy, która powinna spełnić ww. zobowiązanie – może być nią również sam gwarant) nie ponosi odpowiedzialności.

Podkreślenia wymaga, że w odniesieniu do tak skonstruowanego świadczenia gwarancyjnego nie mają zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego regulujące problematykę kar umownych. Konstrukcja ta stanowi reżim odpowiedzialności, inny od podstawowego (ustawowego) reżimu odpowiedzialności dotyczącego skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań wynikającego z Kodeksu cywilnego, w szczególności w rozumieniu art.471 – 472 Kodeksu cywilnego.

Najistotniejszymi cechami konstrukcji świadczenia gwarancyjnego są:

• niewynikająca z ustawy konstrukcja, która może być wprowadzona przez strony do umowy jedynie w sposób wyraźny (tj. niezbędne jest zawarcie w umowie stosownych regulacji),
• oparcie konstrukcji na zasadzie swobody umów stosownie do treści z art.353¹ Kodeksu cywilnego,
• powstanie obowiązku zapłaty świadczenia gwarancyjnego niezależnie poniesienia przez beneficjenta jakiejkolwiek szkody w rezultacie wystąpienia ustalonego przez strony ryzyka gwarancyjnego, w tym niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego przez drugą stronę umowy zobowiązaną do świadczenia (może być nią sam gwarant, ale nie musi),
• powstanie obowiązku zapłaty świadczenia gwarancyjnego niezależnie od tego, czy strona umowy (może być nią sam gwarant, ale nie musi), która dopuściła się niewykonania lub nienależytego wykonania swojego zobowiązania umownego (jeśli to stanowi ustalone przez strony ryzyko gwarancyjne), ponosi obiektywną odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie swojego zobowiązania
• wskazana w umowie kwota świadczenia gwarancyjnego lub wskazany sposób obliczenia kwoty gwarancyjnej nie podlega miarkowaniu przez Sąd w rozumieniu art.484 Kodeksu cywilnego

Wskazane cechy świadczą zatem o tym, że postanowienia dotyczące świadczenia gwarancyjnego i w konsekwencji, umowny reżim odpowiedzialności skonstruowany na ich podstawie, są ukształtowane w sposób odmienny od ogólnych reguł odpowiedzialności kontraktowej wynikających z Kodeksu cywilnego.

Świadczenie gwarancyjne a kara umowna

Z kolei najistotniejszą różnicą pomiędzy świadczeniem gwarancyjnym, a karą umowną jest:

• fakt że świadczenie gwaranta nie ma na celu uchronienia beneficjenta przed wystąpieniem ryzyka gwarancyjnego i naprawienia szkody przez niego poniesionej, lecz spełnienie tego świadczenia przez gwaranta (w rezultacie wystąpienia ryzyka gwarancyjnego ustalonego przez strony umowy) ma na celu finansowe zrekompensowanie beneficjentowi stanu rzeczy wynikającego z samego faktu wystąpienia tego ryzyka.
• kara umowna stanowi z kolei rozwiązanie mające na celu naprawienie szkody z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego w sytuacji gdy zobowiązaniem dłużnika jest spełnienie świadczenia wynikającego z umowy, a dopiero w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania takiego świadczenia, realizuje się następczy obowiązek zapłaty kary umownej;
• w konstrukcji kary umownej istotny jest fakt poniesienia przez wierzyciela szkody oraz jej wysokość, podczas gdy element szkody na gruncie odpowiedzialności gwarancyjnej nie ma jakiegokolwiek znaczenia, bowiem gwarant nie ma możliwości uchylenia się od obowiązku zapłaty świadczenia gwarancyjnego powołując się na rodzaj okoliczności, które spowodowały wystąpienie określonego ryzyka gwarancyjnego
• zastrzeżenie kary umownej jest uzasadnione tylko wtedy, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które  dłużnik ponosi obiektywną odpowiedzialność, a tym samym kara umowna nie jest uzasadniona w przypadku, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik obiektywnie odpowiedzialności nie ponosi, (możliwe jest jednak umowne ukształtowanie tej odpowiedzialności w sposób odmienny)
• w odniesieniu do kary umownej istnieje (art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego) możliwość miarkowania wysokości zastrzeżonej kwoty kary umownej w przypadku gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane przez dłużnika bądź gdy kara umowna jest zdecydowanie wygórowana w stosunku do wartości świadczenia umownego (pomijając kwestie zawinienia w niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania)

Na gruncie zaś konstrukcji świadczenia gwarancyjnego, gwarant nie ma żadnej możliwości podważania zastrzeżonej umownie kwoty świadczenia gwarancyjnego, co zostało stanowczo podkreślone w najnowszym  postanowieniu Sądu Najwyższego z 19 grudnia 2020 r., V CSK 295/20 zgodnie z którym: „ Także w tym zakresie powtarzalne jest stanowisko, że zamieszczenie w umowie zastrzeżenia o charakterze gwarancyjnym, nakładającego obowiązek zapłaty określonej kwoty pieniężnej w razie niewykonania (niewłaściwego wykonania) zobowiązania wskutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, do którego nie stosuje się przepisów o karze umownej jest dopuszczalne (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 331/12, baza Lex nr 1293724). Z uwagi na to, że – z założenia – jest to inny rodzaj zastrzeżenia umownego niż kodeksowa kara umowna – nie ma podstaw do odpowiedniego stosowania art. 484 k.c.

Korzyści dla beneficjenta ze stosowania świadczenia gwarancyjnego

Świadczenie gwarancyjne jako mechanizm zabezpieczający interes beneficjenta stanowi zdecydowanie korzystniejszą konstrukcję niż kara umowna gdyż:

• obowiązek zapłaty świadczenia gwarancyjnego jest oderwany od faktu powstania szkody oraz jej rozmiarów po stronie beneficjenta w rezultacie wystąpienia ryzyka gwarancyjnego,
• obowiązek zapłaty świadczenia gwarancyjnego jest oderwany od okoliczności, które spowodowały wystąpienie ryzyka gwarancyjnego oraz od ewentualnego przyczynienia się dłużnika (którym może być sam gwarant, ale nie musi) do wystąpienia ryzyka gwarancyjnego,
• kwota świadczenia gwarancyjnego określona w umowie nie może być miarkowana na żądanie gwaranta przez Sąd w toku właściwego postępowania sądowego

Przepisy dotyczące konstrukcji świadczenia gwarancyjnego

Konstrukcja świadczenia gwarancyjnego nie jest uregulowana w Kodeksie cywilnym. Rozwiązanie to znajduje swoje oparcie w zasadzie swobody umów ujętej w art. 353¹ Kodeksu cywilnego. Znajduje to potwierdzenie w powołanym  orzecznictwie Sądu Najwyższego Mimo pozornych podobieństw kary umownej i świadczenia gwarancyjnego, przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące kary umownej, w tym możliwość miarkowania kwoty kary umownej zastrzeżonej przez strony, nie znajdują zastosowania do świadczenia gwarancyjnego z uwagi na różnice wskazane między tymi dwoma rozwiązaniami.

Podkreślenia wymaga, iż niewykluczone jest, że orzecznictwo sądów powszechnych, w tym Sądu Najwyższego, w tym zakresie może z czasem ulec zmianie. Przykładowo sądy powszechne mogą kwalifikować umowne postanowienia dotyczące świadczeń gwarancyjnych jako próbę ominięcia przepisów Kodeksu cywilnego w zakresie dotyczącym kary umownej. Należy zawsze zwracać uwagę także na to, iż świadczenie gwarancyjne nie powinno być wykorzystywane jako konstrukcja służąca do obejścia ustawowego zakazu zastrzegania kar umownych na wypadek niewykonywania zobowiązań pieniężnych. Aby zatem postanowienia umowne wprowadzające mechanizm świadczenia gwarancyjnego okazały się skuteczne i ważne, niezbędna jest precyzyjna analiza całokształtu zobowiązań umownych łączących strony danego stosunku zobowiązaniowego.