Czym jest skarga pauliańska ?
Dzięki instytucji skargi paulińskiej wierzyciel może zaspokoić przysługującą mu należność z przedmiotu należącego do majątku osoby trzeciej, który wcześniej należał do dłużnika.
Istotą skargi paulińskiej jest możliwość uznania przed sądem za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem dotychczasowego wierzyciela dłużnika poprzez celowe przesunięcie składnika majątku dłużnika do majątku osoby trzeciej. Tym samym wierzyciel będzie miał możliwość przeprowadzić skuteczną egzekucję z przedmiotów lub praw majątkowych, które kiedyś należały do dłużnika, ale wskutek jego bezpośrednich działań znalazły się poza nim. Ma to w szczególności miejsce w sytuacji kiedy to dłużnik świadomie dokonuje tego typu czynności celem uszczuplenia własnego majątku z jednoczesnym zamiarem pokrzywdzenia wierzyciela poprzez uniemożliwienie jego zaspokojenia się.
Co więcej jest to również możliwe w sytuacji gdy przedmiot skargi paulińskiej jest już zabezpieczony hipoteką lub zastawem. W kodeksie cywilnym instytucja skargi pauliańskiej została uregulowana w art.527 – 534. Uregulowania te dotyczą przede wszystkim sytuacji gdy:
- Dłużnik po powstaniu wierzytelności może dalej swobodnie dysponować swoim majątkiem
- Dłużnik ponosi odpowiedzialność za wykonanie określonego świadczenia swoim majątkiem istniejącym w chwili powstania zobowiązania i/lub nabytym później
- Wierzyciel, którego wierzytelność powstała wcześniej nie ma możliwości zaspokojenia się w postępowaniu egzekucyjnym wobec wierzytelności innych osób lub podmiotów, które powstały później
- Stan niewypłacalności dłużnika względem pokrzywdzonego wierzyciela mógł istnieć zarówno przed powstaniem wierzytelności, w chwili jej powstania, jak również dopiero później
Przedmiotem skargi paulińskiej mogą być w szczególności czynności dłużnika w postaci:
- Rozporządzenia prawem majątkowym (darowizna, sprzedaż, najem, ustanowienie zabezpieczenia rzeczowego w postaci hipoteki, zastawu czy służebności)
- Pozasądowego zrzeczenia się prawa lub wierzytelności
- Związane z toczącym się postępowaniem sądowym (zawarciem ugody sądowej, czynności procesowych które stanowiły podstawę do wydania wyroku lub postanowienia określonej treści, jeżeli w jego wyniku określone prawa majątkowe zostały nabyte przez strony lub uczestników niebędących dłużnikami wierzyciela)
Co prawda osoba trzecia może bronić się przed odpowiedzialnością względem wierzyciela wskutek skierowanego przeciwko niej powództwa ze skargi paulińskiej, poprzez samodzielne i osobiste zaspokojenie wierzyciela albo wskazanie odpowiedniego do zaspokojenia mienia dłużnika (zgodnie z treścią art.533 kc), jednakże w praktyce są to rzadko spotykane sytuacje.
Co do zasady skargą pauliańską może być chroniona jedynie wierzytelność pieniężna. Wierzytelności niepieniężne takie jak np. wykonanie umowy podlegają ochronie przewidzianej w art.59 kc i nast. Skargą paulińską można żądać uznania za bezskuteczną jedynie czynność faktycznie dokonaną, a nie wykonaną jedynie pozornie. W tym względzie powinno się dochodzić jej uznania za nieważną, nie zaś podważać ja za pomocą skargi paulińskiej.
Wierzyciel jako podmiot uprawniony wnosząc skargę paulińską powinien wykazać zaistnienie ww. przesłanek, które warunkują możliwość jej zastosowania. Podkreślenia wymaga, iż istnienie wymagalnej wierzytelności podlegającej ochronie skargi paulińskiej nie musi wynikać bezpośrednio z orzeczenia sądowego lub innego rozstrzygnięcia organu. Może być de facto wykazywana w dowolny, przewidziany przepisami kodeksu postępowania cywilnego, sposób. Nie mniej jednak posiadanie stosownego orzeczenia sądu lub innego organu zdecydowanie ułatwia dowodzenie takiego faktu.
Przesłanki skargi paulińskiej i ciężar dowodu
Niewypłacalność dłużnika, o której tarkuje art. 527 k.c jest z reguły rozumiana jako brak możliwości wywiązania się przez dłużnika ze swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Najczęściej świadczy o tym ogłoszenie upadłości przez dłużnika, wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego, ale także wtedy gdy egzekucja prowadzona przeciwko dłużnikowi okazuje się bezskuteczna. Nieco rzadziej przyjmuje się, że ten stan występuje już w sytuacji gdy w trakcie prowadzonego postępowania egzekucyjnego zachodzi wysokie prawdopodobieństwo że będzie ono bezskuteczne (nawet przed wydaniem postanowienia o zakończeniu postępowania egzekucyjnego i ustalenia jego kosztów) oraz w sytuacji zaistnienia samych przesłanek do ogłoszenia upadłości.
Co się tyczy ww. „złej wiary” dłużnika czyli świadomego celowego działania z zamiarem pokrzywdzenia wierzyciela – należy ja wykazać zarówno po stronie dłużnika jak i osoby trzeciej na rzecz której nastąpiło przeniesienie określonego składnika majątku dłużnika. W orzecznictwie dominuje pogląd, iż stan ten zachodzi gdy dłużnik oraz osoba trzecia nie dołożyli należytej staranności aby zweryfikować czy taka czynność nie doprowadzi do ograniczenia możliwości zaspokojenia wierzyciela. Rzadziej, ale jednak, zdarzają się sytuacje kiedy w trakcie postępowania sądowego konieczne okazało się wykazanie, że zarówno wierzyciel jak i osoba trzecia działały z bezpośrednim zamiarem pokrzywdzenia wierzyciela.
Spore ułatwienie stanowią domniemania istniejące na gruncie kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z art.527 §3 k.c osoba pozostająca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała lub powinna była wiedzieć, iż w danym przypadku dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Przez bliski stosunek rozumie się relacje dłużnika i osoby trzeciej na gruncie prywatnym np. zstępny/wstępny, małżonek itd.
Również art.527 §4 k.c ustanawia domniemanie, iż w sytuacji gdy beneficjentem określonego świadczenia jest kontrahent pozostający w stałych relacjach gospodarczych z dłużnikiem, należy przyjąć, iż jako podmiot pozostający w stałych i bliskich relacjach gospodarczych z dłużnikiem, wiedział o jego zamiarze pokrzywdzenia wierzyciela wskutek dokonywanej z nim czynności prawnej.
Natomiast art.528 i 529 k.c wskazuje na sytuacje w której dłużnik ma oczywistą świadomość działania z pokrzywdzeniem wierzyciela gdy wskutek dokonanej darowizny na rzecz osoby trzeciej stał się niewypłacalny względem wierzyciela albo stan jego niewypłacalności istniał już w momencie jej dokonania. Podkreślenia wymaga, iż nie ma przy tym znaczenia czy owa osoba trzecia wiedziała lub przy dochowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Wierzyciel może żądać uznania takiej czynności za bezskuteczną bez wykazywania powyższych okoliczności. Istotny jest sam fakt ograniczenia lub uniemożliwienia jego możliwości zaspokojenia się wskutek darowizn dokonanych przez dłużnika.
Kwestie praktyczne
Aby rozpocząć postępowanie w przedmiocie skargi pauliańskiej, stosowne powództwo wnosi się przeciwko osobie trzeciej która uzyskała korzyść majątkową do sądu właściwego z uwagi na jej miejsce zamieszkania, stałego pobytu lub siedziby. Z kolei gdy osoba ta rozporządzi uzyskaną przez siebie korzyścią majątkową na rzecz jeszcze innej osoby lub podmiotu wówczas wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na rzecz której rozporządzenie nastąpiło (ostatniej w kolejności przejścia praw majątkowych) jeśli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczne lub w przypadku nieodpłatnego rozporządzenia jego składnikiem majątkowym.
Warunkiem niezbędnym jest określenie wartości przedmiotu sporu, co może powodować pewne trudności. Przede wszystkim należy rozpocząć od ustalenia wysokości wierzytelności przysługującej wierzycielowi względem dłużnika oraz wartości praw majątkowych jakie wyszły z majątku dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela – w zależności od tego która ze wskazanych wartości jest niższa (wówczas będzie ona stanowić wartość przedmiotu sporu w sprawie). Za uzasadnieniem takiego rozwiązania przemawia fakt, że wierzyciel będący powodem nie uzyska z egzekucji przeniesionych składników majątkowych kwoty większej niż ich rzeczywista wartość.
Ważną kwestią jest przestrzeganie terminu do wniesienia skargi paulińskiej, bowiem jak zdecydowana większość roszczeń o charakterze majątkowym podlega przedawnieniu. Zgodnie bowiem z art.534 k.c wierzyciel powinien w przeciągu 5 lat liczonych od dnia dokonania czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela, na wnieść stosowne powództwo. Niedochowanie powyższego terminu skutkuje przedawnieniem roszczenia i niemożnością jego skutecznego dochodzenia na drodze sądowej. Z kolei gdy wierzyciel ma zamiar wystąpić z roszczeniem przeciwko kolejnej z rzędu osobie lub podmiotowi o czym była mowa wyżej, wówczas termin 5 – letni liczony jest od daty dokonania następnej czynności między osobą trzecią i następną w kolejności, pod warunkiem jednak że sąd uzna najpierw bezskuteczność czynności prawnej dłużnika ze wspomnianą osobą trzecią.
Co się zaś tyczy opłaty sądowej od pozwu, to w przypadku gdy wartość przedmiotu nie przekracza 20.000 zł, wówczas opłatę tą należy ustalić w oparciu o przepis art.13 ust.1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Przepis ten przewiduje zryczałtowana opłatę w zależności od wartości przedmiotu sporu jeśli ta nie przekracza kwoty 20.000 zł. Z kolei gdy wartość przedmiotu sporu wynosi ponad 20.000 zł wówczas opłata ta zgodnie z art.13 ust.2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wynosi 5% wartość przedmiotu sporu, nie więcej jednak niż 200.000 zł.
Konsekwencje uzyskania wyroku w sprawie ze skargi pauliańskiej
Wskazać należy, iż wyrok uzyskany w sprawie zainicjowanej ze skargi paulińskiej nie jest wyrokiem skierowanym przeciwko samemu dłużnikowi, mimo że przesłanką jego wydania jest ustalenie wierzytelności przysługującej wierzycielowi (powodowi) względem dłużnika, ale przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała przysporzenie majątkowe od dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Skutkiem takiego rozstrzygnięcia będzie sytuacja, w której osoba trzecia (lub dalsza w kolejności) będzie zmuszona znosić egzekucję prowadzona przez wierzyciela z jej określonego składnika majątkowego do wysokości roszczenia wykazanego przez wierzyciela względem dłużnika. Upraszczając, taki wyrok daje wierzycielowi możliwość prowadzenia egzekucji ze składników majątku osoby trzeciej, z którą nie łączył go wcześniej jakikolwiek stosunek prawny.
Reasumując, wierzyciel może w tych okolicznościach dochodzić zaspokojenia z praw majątkowych, które wskutek czynności prawnej uznanej przez sąd za bezskuteczną, wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły i do tego z pierwszeństwem przed wierzycielami owej osoby trzeciej.
